Het Instituut voor Sonologie te Utrecht

In een muziekblad uit 1968 kwam ik een artikel tegen over elektronische muziek in Nederland, en in het bijzonder over het Instituut voor Sonologie in Utrecht. Hier werden vanaf 1960 muzikale experimenten uitgevoerd in een unieke studio. Niet puur om artistieke redenen, maar ook omwille van de wetenschap.

In het artikel beschrijft de bekende muziekpublicist Wouter Paap hoe midden jaren ’50 de elektronische muziek in Nederland werd geïntroduceerd. Door samenwerking van technici en componisten (zoals Henk Badings) ontstonden de eerste elektronische studio’s bij het Natuurkundig Laboratorium van Philips in Eindhoven, de Technische Hogeschool in Delft en bij Stichting Gaudeamus in Bilthoven.

Wetenschappelijk verantwoorde studio

In 1960 nam de Universiteit Utrecht de apparatuur van Philips over en richtte de Studio voor Elektronische Muziek (S.T.E.M.) in op het adres Plompetorengracht 14-16. Eind jaren ’60 werd de studio omgedoopt in Instituut voor Sonologie.

Deze naam laat zien dat het de universiteit niet alleen om artistieke muziek ging. Het instituut deed onderzoek naar alle mogelijke klankverschijnselen en hoe de menselijke zintuigen hier op reageren. Behalve componisten waren er dan ook technici en fysici voor het instituut werkzaam.

Technische bedrevenheid vereist

In het Instituut voor Sonologie ontstonden composities van onder meer G.M. Koening, Frits Weiland, Peter Schat, Luctor Ponse en Ton Bruynel. De componisten hadden hiervoor meer nodig dan alleen muzikaal inzicht.

“De omgang met generatoren, modulatoren, klankfilters, magnetofoonbanden em wat niet al, is een heel spciale bezigheid. Men kan nog zoveel klankverbeelding en geluidsintensiviteit bezitten, wanneer daar niet een zekere mate van technische bedrevenheid mee gepaard gaat, komt van de uiteindelijke registratie op de klanksporen niet veel terecht.”

Het verbaast me dan ook niet dat volgens Paap ‘het maken van een elektronisch klankstuk de maker gedurende vier tot zes maanden dagelijks in beslag neemt’. Kom daar nog maar eens om bij de hedendaagse dance-producers.

Een aantal muziekstukken die in de Utrechtse muziekstudio ontstonden, zijn gecompileerd op de cd Institute of Sonology 1959-1969 (Sub Rosa, 2001).

Computercursus voor componisten

Al in 1966 werd de computer in het instituut gebruikt voor het componeren van muziek, onder andere door G.M. Koening. Er vond toen ook de eerste computercursus voor componisten plaats. Plug & play was het bepaald niet.

De computer-opdrachten, die in verschillende parameters zijn verdeeld (toonhoogte, toonkleur, tempo, dynamiek, reeksenopvolging, oktaafligging, etcetera) worden, met verdere gegevens van de componist, doorgegeven aan het Mathematisch Centrum van de Universiteit, waar zij aan de computer worden toevertrouwd. Wanneer de getallentabel is teruggekomen, wordt aan de hand daarvan het stuk in partituur gebracht.

Concerten in de Neudeflat

Verrassend te lezen vond ik dat het Instituut voor Sonologie ook concerten organiseerde. En wel in de expositiezaal van de Utrechtse Kring op de negende verdieping van de Neudeflat. Een ‘afschuwelijk utiliteitsgebouw’, aldus Paap, maar toch wel passend bij de ‘zwevende, wuivende klankstructuren’ die uit een ‘ondefinieerbare ruimte’ lijken te komen. De auteur geeft een mooie impressie van de sfeer tijdens deze bijeenkomsten:

Hier vinden de elektronische concerten plaats voor een trouw, speciaal geïnteresseerd publiek, dat enigszins aan een sekte doet denken. Er zijn er bij, die met ingekeerd gelaat de muzikale elektronika als een kosmisch verschijnsel beleven en zich in een bijkans metafysische stemming in dit imaginaire geluidsgebied laten meevoeren. Maar er zijn er ook bij, die er gezellig een pijpje bij opsteken.

Het instituut nu

Het Instituut voor Sonologie bestaat overigens nog steeds. In 1986 verhuisde het naar het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Hier wordt de opleiding Sonologie aangeboden, wordt onderzoek gedaan en vinden experimenten plaats in de werkplaats.

Bron: Mens en Melodie, algemeen maandblad voor muziek, drieëntwintigste jaargang nummer 3, maart 1968.